Zaharije Brkić pri završetku gimnazije.
Branislav Ševarlić i Zaharije Brkić, nerazdvojni saradnici nakon položenog diplomskog ispita 27.6.1936. godine.
Prvi posao dobija kao suplent Klasične gimnazije u Splitu 1937. godine, gde je držao nastavu iz matematike i fizike. Dve godine nakon diplomiranja, tačnije 19. avgusta 1938. godine, počinje da radi kao pripravnik na astronomskoj opservatoriji u Beogradu, gde krajem 1942. polaže državni stručni ispit, nakon čega postaje asistent Astronomske opservatorije. Od 1938. pa nadalje radi na Astronomskoj opservatoriji u Beogradu, prošavši sva zvanja od asistenta do naučnog savetnika, najpre kao stalni, a od januara 1958. do maja 1972. kao honorarni saradnik.
Zaharije Brkić je bio oženjen Maricom Marković. Na venčanju mu je kum bio Branislav Ševarlić, drug i kolega sa studija. Sa Maricom je imao dvoje dece: ćerku Ružicu i sina Slobodana. Nakon dugotrajne bolesti, profesor Zaharije Brkić preminuo je 25. aprila 1979. godine. Neposredno pred smrt, odlikovan je Ordenom rada sa crvenom zastavom, koji je dobio zahvaljujući doprinosima u nauci i nastavi, odnosnos uticaju koji je ostavio na brojne generacije naučnika i studenata.
Radeći na opservatoriji, pokazuje izuzetnu sposobnost za rad sa astronomskim instrumentima, posebno meridijanskim instrumentima. Upravo zbog njegovog poznavanja astronomskih instrumenata, njihove upotrebe i korišćenja, Zaharije Brkić je počeo da radi kao docent na Geodetskom odseku Građevinskog fakulteta 1955. godine, gde je 1957. unapređen u zvanje profesora. Na poziciji profesora Građevinskog fakulteta ostaje sve do prelaska na Prirodno-matematički fakultet 1959. godine, gde ostaje do odlaska u penziju 1978. godine.
Z. Brkić na odbrani disertacije 26.9.1958. u staroj zgradi Prirodno-matematičkog fakulteta (prvi sprat, Studentski trg 3).
Zaharije Brkić je svoju doktorsku disertaciju pod nazivom „Analiza sistematskih grešaka pasažnog instrumenta i drugih sistematskih uticaja na određivanje vremena” odbranio 26. septembra 1958. To je ujedno bila i prva disertacija iz astronomskih nauka odbranjena na Beogradskom univerzitetu. Mentor za izradu disertacije bio je akademik Vojislav Mišković. Interesantno je istaći da je akademik Mišković bio prvi doktor astronomskih nauka sa naših prostora koji je doktorirao na inostranom univerzitetu (disertaciju je odbranio 1924. godine na univerzitetu u Monpeljeu, Francuska).
U komisiji za odbranu disertacije Z. Brkića je pored mentora bio Tatomir Anđelić, redovni profesor i dekan, i Konstantin Voronjec, dopisni član akademije. Tokom rada na fakultetu Zaharije Brkić je bio član komisija za odbranu više doktorskih disertacija: Branislav Ševarlić (1960.), Vasilije Oskanjan (1961.), Đorđe Telek (1964.) i Dragutin Đurović (1974.).
Zaharije Brkić je jedan od osnivača nekoliko službi na Astronomskoj opservatoriji: Službe vremena i promene geografske dužine i Službe za promenu geografske širine i kretanja Zemljinih polova. Objavio je 61 rad, od toga 34 naučna i 27 stručnih radova. Koautor je dva univerzitetska udžbenika zajedno sa svojim prijateljem i kolegom Branislavom Ševarlićem.
Profesionalna delatnost
Pregledanjem prvih objavljenih članaka Zaharija Brkića vidimo da je to skup njegovih posmatračkih radova iz najraznovrsnijih oblasti astronomije, izvedenih na Astronomskoj opservatoriji u Beogradu. Oni spadaju u takve korisne stručne radove koji služe astronomima kao osnova za analizu astronomskih pojava i izvođenje zaključaka o njima. To su meridijanska pos- matranja za određivanje geografske širine i geografske dužine, zatim, fotografska posmatranja malih planeta, posmatranja kometa, Sunčevih i Mesečevih pomračenja, posmatranja okultacija zvezda Mesecom. Posebno treba izdvojiti posmatranja na zenit-teleskopu, radi određivanja geografske širine, i na univerzalnom instrumentu, radi određivanja geografske dužine i stanja časovnika.
Grupni portret osoblja Astronomske opservatorije 1938. godine. Z. Brkić je u prvom redu, drugi s leve strane.
Godine 1949. Komitet za naučne ustanove, Univerzitet i velike škole prevodi Zaharija Brkića u zvanje naučnog saradnika, a u istom zvanju ga preuzima Srpska akademija nauka 1950. godine kada Astronomska opservatorija dolazi pod njeno okrilje. Inače, sredinom 1948. Opservatorija je izdvojena iz sastava Univerziteta i radila je do kraja 1950. godine kao samostalna ustanova.
Po sećanju profesora Branislava Ševarlića, on je zajedno sa Perom Đurkovićem i Zaharijem Brkićem u posleratnom periodu, krajem četrdesetih godina dvadesetog veka, pristupio obimnom poslu preciznog određivanja geografske širine na zenit-teleskopu i geografske dužine na malom pasažnom instrumentu. Kasnije su se podelili, pa je P. Đurković preuzeo da organizuje na velikom refraktoru Službu dvojnih zvezda, a Z. Brkić je, na malom pasažnom instrumentu, preuzeo Službu vremena i organizaciju Službe promena geografske dužine. Samom Ševarliću je poverena organizacija Službe promena geografske širine.
Od januara 1951. godine, kada je Služba tačnog vremena i promena geografske dužine do- bila pojačanje u osoblju, uvode se redovna posmatranja na malom pasažnom instrumentu i prijem četiri emisije časovnih signala svakog dana, kao i dva upoređenja časovnika (Brkić, 1968). Iste godine Zaharije Brkić, koji rukovodi ovom Službom, biva preveden u zvanje stručnog sarad- nika, da bi sredinom 1955. godine, u skladu sa novodonetom Uredbom o zvanjima i platama službenika u prosvetno-naučnoj službi, bio postavljen u zvanje naučnog saradnika (lični dosije u arhivi Astronomske opservatorije). Ovo je, takođe, godina kada je, na osnovu dobijenih naučnih rezultata i objavljenih radova, izabran za člana Među- narodne astronomske unije (i to kao član dveju komisija).
Z. Brkić na malom pasažnom instrumentu.
U nizu radova iz ovog perioda profesor Brkić je analizirao posmatranja izvedena na Astronomskoj opservatoriji iz kojih je dobijano stanje časovnika, odnosno, koja su služila za astronomsko određivanje i održavanje vremena vezano za Zemljinu rotaciju i sa čime je Opservatorija dugi niz godina učestvovala u Međunarodnoj službi vremena. Njegovo dobro poznavanje metoda teorije grešaka, matematičke statistike i metoda matematičke obrade posmatračkih podataka omogućili su da se afirmišemo u međunarodnim okvirima i pored toga što je Opservatorija raspolagala skromnim sredstvi- ma za ovu vrstu posla.
Profesor Brkić je posebnu pažnju posvećivao instrumen- tima na kojima je obavljao posmatranja i trudio se da ras- vetli prirodu niza njihovih sistematskih odstupanja u nagibu i orijentaciji. U speo je da razdvoji i analizira pojedina sistematska odstupanja, a takođe da ukaže na njihove moguće uzro- ke.
Pored ogromnog angažovanja u posmatračkom radu, po čemu je bio poznat na Astronomskoj opser- vatoriji, on je pokazao i veliku inventivnost u načinu organizo-vanja niza posmatranja i merenja kako bi došao do upotrebljivih rezultata. Svoje napore u posmatračkoj aktivnosti i izvršene analize sistematskih uticaja na instrument profesor Brkić je sprovodio u nameri da našu nacionalnu službu tačnog vremena podigne na evropski nivo. Upoređujući poludefinitivno vreme dobijeno u Beogradu sa vremenom dobijenim na Pariskoj opservatoriji pokazao je uporedljivost po tačnosti, premda je Pariska opservatorija daleko bolje bila opremljena.
Ovde treba posebno istaći da je 1953. godine Služba vremena Beogradske opservatorije ušla u sistem Međunarodne službe vremena, posebno zahvaljujući radu i daru profesora Brkića. I sve to uz toplu preporuku Nikole Stojka, poznatog francuskog astronoma ruskog porekla, koji je od 1944. do 1964. godine rukovodio Međunarodnom službom vremena. U to doba Služba vremena Beogradske opservatorije je zauzimala 16. mesto od 26 opservatorija koje su u ovome učestvovale. Novi instrumenti i nove tehnologije doprinose da mnoge službe u svetu napreduju, tako da je 1963. naša Služba pala na 35. mesto od 45 časovnih službi. Već 1964. godine, kada se na Beogradskoj opservatoriji časovnici sa klatnom zamenjuju kvar-cnim časovnikom, ona se penje na 10. poziciju od ukupno 42 opservatorije koje učestvuju u Međunarodnoj službi vremena (Brkić, 1969).
Ogroman broj posmatračkih serija urađenih na malom pasažnom instrumentu od 1951. do 1955. i posebno organizovana i intenzivirana posmatranja 1952. i 1953. godine bili su profesoru Brkiću osnova za izradu doktorske disertacije. Prikupljeni podaci su mu omogućili da analizira mesne anomalije nagiba obrtne osovine pasažnog instrumenta i sistematske razlike nagiba obrtne osovine u zavisnosti od položaja instrumenta. Izveo je zaključke o sistematskim razlikama časovnikovih stanja u zavisnosti od položaja instrumenta i uticaja jačine i pravca vetra. Posebno je ukazao na sistematske razlike časovnikovih stanja izvedenih iz večernjih i jutarnjih posmatranja koje zavise od uticaja mesnih anomalija refrakcije, uticaja jačine i pravca vetra i uticaja sistematskih grešaka kataloga iz kojih su uzimane zvezde za pravljenje posmatračkog programa. Zaključci ovog rada su omogućili da se poboljša kvalitet rezultata dobijenih iz posmatranja na malom pasažnom instrumentu Astronomske opservatorije u Beogradu.
Zaharije M. Brkić krajem 1959. godine prelazi sa Građevinskog na Prirodnomatematički fakultet, gde je izabran za vanrednog profesora i dodeljen mu je predmet „Položajna astronomija“ (referat za izbor u zvanje naučnog savetnika – dosije u arhivi Astronomske opservatorije). Juna 1966. izabran je u zvanje redovnog profesora za predmete „Sferna astronomija“ i „Praktična astronomija“. Iste godine je na Astronomskoj opservatoriji izabran za honorarnog naučnog savetnika (dosije u arhivi Astronomske opservatorije).
Kao posmatrač sa velikim iskustvom Zaharije Brkić je član ekspedicije beogradskih astronoma na Hvaru prili- kom Sunčevog potpunog pomračenja 15. februara 1961. godine.
Treba istaći da je Zaharije Brkić bio jedan od prvih profesora na Katedri za astronomiju i prvi doktor astronomskih nauka koji je odbranio doktorat na Uni- verzitetu u Beogradu. Dolaskom profe- sora Brkića na Katedru počinje njegova još intenzivnija pedagoška aktivnost. Kult rada koji je negovao i njegov roditeljski odnos prema studentima bili su široko poznati. Pored anga- žovanja na Opservatoriji, gde i dalje rukovodi Službom tačnog vremena, on obučava buduće astronome za rad na klasičnim astronomskim instrumentima i priprema materijal za udžbenike. Dobro se sećao kako je bilo teško učiti bez odgovarajućih knjiga, pa je želeo da mla- đim generacijama pruži prave tekstove i da ih time podstakne na rad.
Značajni su udžbenici „Geodeska astronomija I“ (1963) i „Opšta astronomija“ za studente Prirodno-matematičkog fakulteta (1971) koje piše sa profesorom Branislavom M. Ševarlićem. Potonji udžbenik se pojavio u dopunjenom i popravljenom izdanju (1981). To su bila dva prva univerzitetska udžbenika astronomije i decenijama osnovna literatura za one koji su se bavili sfernom i položajnom astronomijom. Tok njegovog stručnog rada i uticaj na razvoj astronomije u Srbiji se može naći pregledno dat u člancima u „Spomenici Matematičkog fakulteta” (Simovljević i Milogradov- Turin, 1998).
Bio je veoma aktivan član Društva matematičara, fizičara i astronoma Jugoslavije.
Njegov uspešan rad biva prekinut 1967. godine kada je doživeo moždani udar koji mu je oduzeo desnu stranu. Posle dužeg lečenja u Beogradu i Slankamenu, zahvaljujući svojoj upornosti i duhovnoj snazi, profesor Brkić se oporavlja. Vežba da piše levom rukom, uz pomoć štapa hoda bez problema i 1969. počinje ponovo da se bavi svojim astronomskim i nastavničkim poslovima. Bio je, uprkos svojoj teškoj bolesti, aktivan takoreći do smrti 1979. godine.
[1] Dačić, M., Milogradov-Turin, J., 2010, “Zaharije Brkić – Život i delo“, Zbornik radova konferencije “Razvoj astronomije kod Srba VI”, Beograd, 22-26. april 2010, Publ. Astr. druš. “Ruđer Bošković” br 10, 2011, 485-505
[2] Radović, V., Pejović, N., 2018, “Digitized University Textbook of Prof. Zaharije Brkić in Virtual Library of Faculty of Mathematics“, NCD Review, 33